Kapitalizm; anamal, sermaye anlamlarına gelen kapital sözcüğünden türetilmiş, “üreticilerin dolayımsız ihtiyaçlarını karşılamaktan ziyade; satış, mübadele ve kar amacını güden bir ücretli emek ve meta üretimi sistemi”1 olarak ortaya çıkmış bir “izm”dir.
Kapitalist sistemin ortaya çıkışını, ilk dönem sosyologları farklı şekillerde açıklamışlardır. Max Weber, kapitalizmin ortaya çıkışını Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu adlı eserinde ele almış, dayanak noktası olarak da Protestan etiği (ahlakı)ni almıştır. Protestan mezhebinde inanç gereği sermaye birikimi yapılırdı. “Ne kadar çok sermaye, o kadar cennetten arsa” düsturu esas alınmış ve sermaye birikimine gidilmiştir. Bu sermayenin piyasaya sürülmesiyle de kapitalizm hortlamıştır.
Bir başka düşünür Werner Sombart ise Weber’den farklı olarak kapitalizmin ortaya çıkışında aşk, lüks ve savurganlık kavramlarını esas almıştır. Aşk, Lüks ve Kapitalizm adlı eserinde kapitalizmi; erken dönem, sanayi dönemi, yüksek dönem ve geç dönem kapitalizmi olarak dört ayrı evreye ayırmış ve bu evreleri tek tek ele alıp aşk, lüks ve savurganlık bağlamında geniş bir izahını yaptıktan sonra kapitalizmin nihai aşamasını şu cümleyle açıklamıştır: “Gayrı meşru aşkın meşru çocuğu olan lüks kapitalizmi var etmiştir.”2
Son olarak komünizmin babası Karl Marks’ın kapitalizmin ortaya çıkış fikrine göz atalım. Marks, tüm toplumların ilk önce kominal (ilkel), daha sonra yerleşik hayata geçme ve tarımın önem kazanmasıyla birlikte feodal, sanayi inkılâbıyla birlikte de modern izmin boy attığı kapitalist dönem olarak açıklar. İnsanların bundan sonra varacakları yerin ise sosyalist dönem olduğunu belirtmiştir. Tüm dönemleri sınıflı toplum yapısı olarak izah eder. “İnsanlık tarihi ezenle ezilenin tarihidir” der. Sanayi devrimiyle birlikte de burjuvazi ve proletaryanın çatıştığı bir dönem olduğunu belirtir ve burjuvazinin proletaryayı sömürmesiyle birlikte kapitalizm ortaya çıkmıştır der.
“Kapitalizmin başlıca özelliği; serbest, sınırsız, kayıtsız, şartsız, mutlak kazanç fikridir.”3Kapitalizm, kar ve kazanç söz konusu oldu mu liberalizmi de devletçiliği de destekler. Kapitalizm de kazanç, rekabet ve rasyonellik esas alınır ve bu üç öğe uğruna her şey mubah sayılır, öyle ki güçlü olan zayıf olanla rekabette her zaman desteklenir, zayıf olanın ezilmesi meşrulaştırılır.
“Kapitalist sistemin bel kemiği sermaye, sermeye birikimini gerçekleştiren en önemli faktör de faizdir.”4 Buradan şu sonucu da çıkarabiliriz; faizin var olmadığı bir mekanizma kapitalizm olarak ifade edilemez. Bunun yanı sıra sermaye birikiminin nasıl yapıldığını başka yolları da göz ardı edilmemelidir.
“Kapitalizmi ortaya çıkaran önemli faktörlerden ikisi sömürgecilik ve köle ticaretidir.Kapitalizmi ortaya çıkaran etkenler Avrupa içi şartlardan çok kıta-dışı şartlar ve gelişmelerdir”5 denebilir. Yıllarca kendi içine kapanmış, kendi içinde mezhep çatışmalarına giren Avrupa, haçlı seferleriyle birlikte uyanmış, aydınlığı yeni görmüş, sersemleşmiş bir biçimde sağa sola saldırmıştır. Haçlı seferleriyle birlikte doğudaki zenginlikleri görmüş, yeni kıtalar keşfetmiş, hem ekonomik hem kültürel alanda büyük değişimler geçirmiştir. Amerika kıtasını keşfettikten sonra milyonlarca yerliyi katledip, Amerika’daki mücevherleri Avrupa’ya taşımıştır. Doğuda gördüğü ve öğrendiği kültürel ve bilimsel yenilikleri Avrupa da uygulamış, kısa bir süre sonra kültürel, bilimsel ve ekonomik alanda göz kamaştırır seviyeye varmıştır. Özellikle ekonomik alandaki gelişmeler konumuz açısından önem arz etmektedir.
Bu şekilde geniş sermaye birikimi yapan Avrupa’da yeni bir sınıf ortaya çıkmıştır. Soyluları dahi elinde oynatabilecek potansiyele erişen bu sınıf, Marks’ın burjuvazi dediği sınıfın ta kendisiydi. Bu dönemde paranın da putlaştırıldığı görülmektedir. Eski zamanlarda hüküm sürmüş toplumlarda da sermaye görülür fakat paranın bu denli putlaştırıldığı ilk defa burjuvazi ile birlikte görülmüştür. O günden günümüze değin para çağın en önemli putu haline getirilmiştir.
Not: Bu yazı 2009 yılında Solhan.Net adlı internet sitesinde yayınlanmıştır.
1) Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s.382
2) Werner Sombart, Aşk,Lüx ve Kapitalizm, s. 224
3) Ali Bulaç, Çağdaş Kavramlar ve Düzenler, s. 27
4) Ali Bulaç, Çağdaş Kavramlar ve Düzenler, s. 28
5) Ali Bulaç, Çağdaş Kavramlar ve Düzenler, s. 29
